مسئله مدرسه چیست؟
شاید به عنوان والدین یا مربیانی که مدت‌هاست نام مدرسه را شنیده‌ایم برایمان سوال “مدرسه چیست؟” سوال جدید و جدی‌ای نباشد. حتی این که مدارس کجا و چگونه متولد شدند ممکن است برای همه اهمیتی نداشته باشد. چه فرقی دارد؟ به هر حال ما امروز با موضوع یا مسئله‌ای به نام مدرسه سروکار داریم.
اما گاهی دقت کردن به معنای چیزها، تاریخ و نحوه شکل‌گیری‌شان می‌تواند سطح دید و انتظارات ما را تغییر دهد. به هر حال در این مقاله درباره این موضوعات کمی بیشتر خواهیم نوشت:
- مدرسه چیست و کجا متولد شد؟
- مشکلات مدرسه چیست؟
- برای جبران آسیب‌ها و کاستی‌های مدارس چه می‌توان کرد؟
مخاطب مقاله امروز مربیان عزیز و والدین علاقه‌مند به موضوعات تربیتی هستند.
مدرسه چیست و کجا متولد شد؟
مدرسه در لغت جایی برای درس خواندن است. اگر به همین تعریف ساده بسنده کنیم ضرورتی ندارد که مدرسه یک موسسه رسمی و سازمانی تحت نظر حاکمیت باشد بلکه حتی گوشه یک حیاط یا باغ می‌تواند مدرسه باشد.
اما در تعاریف رسمی‌تر مدرسه یک موسسه یا سازمان آموزشی است. به عنوان مثال در مشرق زمین یا در ایران قدیم به طور خاص در بسیاری از دوره‌ها، مدرسه با این معنا تنها به طبقه خاصی اجازه تحصیل می‌داده است.
پس از ورود اسلام به ایران مدارس در شکل مکتب‌خانه در درون یا مجاور مساجد فعال بوده است. به تدریج نیز مدارسی مستقل شکل گرفتند که کارشان آموزش بزرگسالان بود.
در غرب نیز مدرسه به معنای خاص و موسسه بودن، در مجاورت کلیسا و دِیرها شکل گرفت. مدارس از ابتدا تا کنون علاوه بر رسالت اصلی آموزش سواد یا خواندن و نوشتن، به طور معمول با ارزش‌ها یا نیازهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و حکومتی همسو می‌شدند یعنی مهارت‌هایی مثل جنگاوری یا نیاز به دفاع در برابر بیگانگان بود که مدارس را در کنار آموزش مهارت‌های خواندن و نوشتن به پرورش بدن و آموزش‌های دفاعی و رزمی نیز ملزم می‌کرد.
همسویی با ایدئولوژی یا باورهایی که نظم اجتماعی و سیاسی را تأیید می‌کرد نیز یکی از ویژگی‌های اصلی مدارس بوده است. هر چند گاهی این موضوع به طور آشکار و گاهی به طور پنهان در آموزش‌های مدرسه‌ای دیده می‌شود.
در اروپا با عبور از قرون وسطا و به تدریج در قرن هفدهم و هجدهم، مدارس نوین و آموزش عمومی مطرح و رونق یافتند. یکی از دستاوردهای انقلاب فرانسه آموزش رایگان برای همه بود. چیزی که در قانون اساسی ما نیز ذکر شده و به عنوان یک حق ملی مطرح است(اصل سی‌ام قانون اساسی).
در دوران معاصر ما در ایران نیز مدارس جای مکتب‌خانه‌ها را گرفتند و کم کم آن‌ها را به حاشیه راندند. مدرسه رقیب قدرتمند مکتب‌ها برای آموزش عمومی با مقیاسی بزرگ‌تر شد؛ مدارس با کتاب‌هایی نسبتاً یکسان، فضایی تمیزتر و شیوه‌هایی متمرکزتر در خدمت دولت و حاکمیت فعال شدند.
مشکلات مدرسه چیست؟
صرف نظر از این که مدرسه یک نهاد رسمی زیر نظر دولت است یا مکانی خصوصی و مستقل، وجه مشترک همه تعاریف یا تعریف مورد توجه ما این است که مدرسه جایی برای یادگیری و یا آموختن است. مکتب یا مدرسه قدیم در طی تاریخ مسیحیت یا اسلام یا دیگر ادیان با مرکز قرار دادن کتاب مقدس و متون اخلاقی گامی در مسیر با سواد شدن بود. طی این آموزش‌ها درک و فهم و آشنایی با واژگان مختلفی صورت می‌گرفت که هر کدام می‌توانست بشر جاهل را به دنیایی نو متصل کند.
با این وصف، پس مشکل مدرسه چیست؟ مدارس در کنار مزایایی که برای با سواد شدن کودکان داشته‌اند چه آسیب‌ها یا مخاطراتی دارند؟
پاسخ به این سوال یک جمله یا عبارت قطعی نیست که یک بار برای همیشه آن را بشنویم و خیالمان راحت شود. شاید لازم است کمی بیشتر با این سوال همراه شویم.
ما نیز به عنوان علاقه‌مندان حوزه آموزش و محققانی که درگیر کار تدریس و آموختن هستیم به تدریج پاسخ مفصل این پرسش را از طریق برنامه‌های مختلف مثل مطالعه کردن و نوشتن مقالات، گفتگو با صاحبنظران و منتقدان همچنین اجرای طرح‌ها، کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی دنبال خواهیم کرد.
اما پاسخ مختصر به این پرسش این است که مدارس با اهداف مختلف، با تعمد یا غفلت دارای آسیب‌ها و خطراتی برای انسان هستند. هر چند مدرسه می‌تواند خانه دوم باشد، هر چند مدرسه ممکن است جایی برای تمرین زندگی اجتماعی یا دوستی‌ها و رفاقت‌ها باشد اما همیشه این طور نیست.
مدارس مدرن اغلب به جایی شبیه کارخانه شبیه هستند. مدرسه همچون کارخانه یا معلمان همچون خزانه‌داران بانک یا تعابیر مشابهی مثل آن، بارها توسط اندیشمندان و منتقدان آموزش رسمی تکرار و تشریح شده است؛ اندیشمندانی مثل پائولو فریره(paulo freire) و ایوان ایلیچ (Ivan Illich)که نگاه انتقادی تند و تیزی نسبت به مدارس داشته‌اند.
در میان اندیشمندان ایرانی نیز افرادی همچون دکتر خسرو باقری، نعمت‌الله فاضلی، مقصود فراستخواه و محسن رنانی در کتاب “مرگ مدرسه” گفتارهایی انتقادی درباره مدرسه دارند.
مدرسه با وجود نکات مثبتش نمی‌تواند همه وظایف تربیت و تعالی انسان را به عهده بگیرد. همچنین در کنار خصوصیات مثبت، نقاط ضعف یا اشکالاتی در آن است.
می‌توان به بعضی از مهم‌ترین آسیب‌ها یا نواقص مدارس امروزی اشاره کرد:
- غفلت از هنر و خلاقیت
- تأکید بر حفظیات، تکرار و تلقین
- غفلت از آموزش‌های اجتماعی و مهارت‌های زندگی
- درافتادن به بازی و بازار رقابت و مسائلی همچون کنکور
- ناهمخوانی مسیر و هدف آموزش مدرسه با خانواده یا نیازهای آتی شخص
- به کارگیری شیوه‌های همسان برای افراد گوناگون و کم توجهی به تفاوت شخصیت هر فرد
برای جبران آسیب‌ها و کاستی‌های مدارس چه می‌توان کرد؟
آیا می‌توانیم مدرسه را مثل “خانه کلنگی” و بنایی قدیمی، بکوبیم و از نو بسازیم؟
در برابر آسیب‌ها و اشکالات هر سیستم و تشکل می‌توان برخوردی کاملاً منفی داشت؛ می‌توان نسبت به آن بی‌تفاوت بود و موضعی تسلیمی گرفت یا با افزایش آگاهی خود، قدم‌هایی برای تکمیل و ترمیم برداشت.
یک نحوه برخورد با اشکالات مدرسه، گریز و قهر کامل با آن یا روی آوردن به آموزش در خانه (homeschooling) است. آموزش در خانه یا خانه -مدرسه به معنای مصطلح، دارای مزایا و نیز اشکالاتی دیگر است که در آینده مورد بحث قرار خواهد گرفت. از طرفی این شیوه برای همه قابل پذیرش و اجرا نیست.
نمی‌توانیم به جای برخورداری از حق آموزش عمومی که ایده و رویای دیرین تلاشگران آزادی و عدالت بوده چشم‌پوشی کنیم.
یک انتخاب و اقدام دیگر نیز برپایی فضاهای غیر رسمی و نیمه رسمی برای آموزش، یادگیری و تربیت است. این فضاها یا مکان‌ها، فیزیکی یا مجازی، رسمی یا غیر رسمی، می‌توانند جبران کننده کاستی‌های مدرسه باشند. انواع موسسات و تشکل‌های آموزشی، هنری و فرهنگی مصداق‌های آن هستند.
ایجاد مدرسه خوب، گویی رویای بسیاری از تلاشگران ایرانی معاصر برای حل مشکلات اجتماعی، نجات از عقب‌ماندگی و حرکت در مسیر توسعه بوده است. به هر حال، افراد و گروه‌های زیادی در سال‌های اخیر تلاش کرده‌اند آموزشی مناسب را برای کودکان سرزمینمان فراهم کنند.
اقدام و روشی که ما با آن همدل‌تر و همسوتر هستیم، تلاش برای تعریف پروژه‌هایی کوچک برای آموزش مکمل مدرسه است که بیشتر از طریق فضای مجازی محقق می‌شود.
هنر و خلاقیت یکی از کاستی‌های مدارس بود که بالاتر به آن اشاره کردیم. در مدرسه ایرانی هنر و خلاقیت ما برنامه‌هایی برای ترویج هنر، زیباشناسی و تربیت مبتنی بر خلاقیت طراحی و اجرا می‌کنیم.
همچنین از طریق برگزاری برنامه‌هایی که آگاهی و فهم ما را نسبت به “مسئله مدرسه” توسعه می‌دهند می‌توانیم در فرایندی تدریجی در جستجوی آموزشی بهتر باشیم.
پس مدرسه خوب از این نظر، کلاس‌هایی محصور در چاردیواری نیست. هر جا و هر جور که می‌توانیم ذهن خود را توسعه دهیم، قلبمان را لبریز از مهر کنیم و با دستانمان اثری نیک به جا بگذاریم مدرسه است.
مدرسه از نظر ما چنین فضای زیبا و چنین مکان خاطره‌انگیزی است. در این باره، بیشتر خواهیم نوشت و با برگزاری رویدادها، کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی در راه روشن تبلیغ مدرسه به عنوان فضایی لذت‌بخش خواهیم کوشید.
منابع:
https://www.shora-gc.ir/fa/news/1829/%D8%A7%D8%B5%D9%84-%D8%B3%DB%8C-%D8%A7%D9%85
کتاب مدرسه زدایی: ضرورت دگرگون سازی نظام آموزشی، ایوان ایلیچ، ترجمه الهه ضرغام، نشر جوانه رشد.
کتاب مرگ مدرسه؟: گفتارهای انتقادی در آموزش و پرورش ایران، به کوشش مرتضی نظری، نشر مشق شب.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.