پرندگان، سفیران حیات و نوید بخش زندگی

 

حیات کره زمین بستگی به بقا و سلامت محیط زیست دارد که بخشی از آن پرندگان این سفیران حیات و نویدبخشان زندگی هستند. امروزه عوامل متعددی بقا و سلامت محیط زیست را تهدید می‌کنند: افزایش جمعیت، جاده سازی، آلاینده های صنعتی، کشاورزی و شهری، شکار، جمع آوری تخم و لانه پرندگان، قاچاق حیوانات و بهره برداری بی رویه که باعث از بین رفتن زیستگاه های طبیعی، آلودگی منابع آبی، خاک و هوا شده است.

در کنار موارد ذکر شده یکی دیگر  از دلایل تخریب محیط زیست ناآگاهی است. ناآگاهی از اینکه سازو کار طبیعت چیست؟ جایگاه ما کجاست؟ چگونه به آن وابسته هستیم و فعالیت هایمان در طبیعت چه نتیجه و پیامدی در بر دارد؟ در این زمینه آموزش محیط زیست به میدان می‌آید تا از نا‌آگاهی موجود بکاهد.

آموزش، فرآیندی است برای کشف علت ها و اثرات یک پدیده که ما را به پدیده ای دیگر می‌رساند و به نشر دانش، کسب مهارت و شکل دهی یا تغییر نگرش کمک می‌کند.

یکی از مهم ترین زمینه‌های آموزش، شناخت پایه‌ها و ساختارهای حیات روی کره‌ی زمین و یادگیری روش‌های بقاست؛ یعنی همان چیزی که محیط زیست را تشکیل داده است.

پرنده نگری قدمی برای دوست داشتن طبیعت از کودکی

ارتباط کودک و طبیعت یکی از راه‌های ایجاد حس تعلق نسبت به محیط‌زیست است. کشف طبیعت همراه با شگفتی های آن برای کودکان بسیار جذاب است. ارتباط منظم با طبیعت بر سلامت جسمی_روحی کودکان تاثیر می‌گذارد و حتی موجب بهبود عملکرد تحصیلی کودکان می‌شود. بعضی پژوهش ها نشان داده اند لمس خاک اضطراب کودکان را کاهش می‌دهد و بدن کودکانی که با گیاهان و جانوران سرو کار دارند مقاومت بیشتری در برابر بیماری‌ها دارد.

حیوانات بخشی تعیین کننده در تجربه‌ی انسان از طبیعت هستند. گواه این موضوع تصاویر و استعاره های فراوانی است که می‌توان در اسطوره‌ها، افسانه ‌ها، هنر، قصه ها و سایر تولیدات ذهن انسان در بسیاری از فرهنگ‌ها به چشم دید. بنابراین حیوانات در حکم پلی برای مراقبت از کل طبیعت هستند.

یکی از دلایلی که حیوانات برای ما بسیار شگفت انگیز هستند این است که آنها عمیقا به کنش‌های ما واکنش نشان می‌دهند و فرصت ‌های پویای بسیاری را برای تعامل با ما فراهم می‌کنند. حیوانات چالش ‌های خوشایند و در عین حال پرباری فراهم می‌کنند که توانایی ما برای فهم ‌شان را افزایش می دهد.

به دلیل اجتماعی بودن انسان، حیوانات توانایی آن ‌را دارند که فرصت ‌های مناسب برای تعامل با ما فراهم آورند. همان طور که توانایی ‌های اجتماعی کودک شکل می‌گیرد، او حیوانات را به عنوان موجوداتی دیگر با تجربه‌ی ذهنی مختص به خودشان درک می‌کند.

به طور کل می‌توان گفت اگر شما به دیگری اهمیت دهید _خواه انسان باشد یا حیوان_ آنگاه احتمالا برایتان مهم است آن فرد یا حیوان چه نیازهایی دارد و چه شرایطی سلامت اورا تحت تاثیر قرار می ‌دهد. این مراقبت طبیعی از حیوانات می‌تواند به مراقبت از محیط آنها نیز منجر شود.

پرنده نگر، پرنده نگری و  تفاوت آن با پرنده شناسی‌

پرنده نگری فعالیتی است بر پایه ی احترام به طبیعت و لذت بردن از دنیای زیبا و پر راز و رمز پرندگان سفیران حیات و نوید بخش زندگی است. پرنده نگری، جستجو و پیدا کردن گونه های آزاد و وحشی پرندگان، لذت از تماشای آنان و اضافه کردن نام و سایر مشخصات گونه به لیست مشاهدات هر فرد است.

این فعالیت بیشتر به گردشگری نزدیک است و از زیر شاخه های مهم اکوتوریسم؛ به معنای سفری مسئولانه به مناطق طبیعی که حافظ محیط زیست است و باعث بهبود کیفیت زندگی مردم محلی می گردد.

برای پرنده نگر شدن علاقه، دوربین دوچشمی، کتاب راهنما و دفترچه یادداشت لازم است اما برای پرنده شناس شدن می بایست سالها در دانشگاه مشغول علم اندوزی شد.

در مجموع پرنده نگرها افراد مشتاقی هستند که همواره در حال مطالعه، سفر و تلاش برای جستجو و یافتن پرنده های آزاد وحشی خصوصا گونه های جدید هستند. برای پرنده نگرها احترام به قوانین طبیعت و رعایت کلیه اصول مرتبط با اکوتوریسم یک اصل محسوب می شود.

اهمیت پرنده نگری از دوران کودکی

تماشا کردن و شناخت پرندگان در زیستگاه های آنان علاوه بر سرگرمی متفاوت، ارزش و احترام به طبیعت همراه با دلسوزی را به کودکان نیز آموزش می دهد.

به روزی فکر می کنم که کودکان موسسه ای را برای تماشای پرندگان به باغ گیاه شناسی بردم. کودکان تا به حال اسم پرنده نگری را نشنیده بودند. اشعه‌ی مواج خورشید از بین درختان سر به فلک کشیده‌ ی باغ خودنمایی می‌کرد و نگاه هر بیننده ای را مجذوب خودش می‌کرد.

کودکان از بودن در فضای زیبای باغ هیجان زده شده بودند و با کنجکاوی به جاده‌ی زیبایی که در روبروی آنان واقع شده بود نگاه می‌کردند. قوانین مربوط به پرنده نگری را که  قبل از شروع باغ گردی داشتیم، با هم مرور کردیم:

– لباس همرنگ طبیعت می پوشیم.

– کفش راحت برای پیاده روی به پا می‌کنیم.

– لقمه سالم، قمقمه‌ی آب و لیوان همراهمان است.

– از جیغ زدن و سرو صدا  پرهیز می‌کنیم.

– اگر پرنده ای روی زمین نشسته بود، آرام می‌ایستیم و تماشایش می‌کنیم.

– به جوجه‌ی پرنده ای که روی زمین دیدیم، دست نمی زنیم و برای پرندگان غذا نمی ریزیم.

– به لانه‌ ی پرندگان نزدیک نمی‌شویم، زیرا امنیت لانه برهم خواهد خورد.

– اسم آنان را یادداشت می‌کنیم.

– در صورت نبود سطل زباله در محیط، زباله ‌های خود را با خود برمی‌گردانیم.

سپس آماده‌ی حرکت در مسیر رویایی باغ شدیم. از کودکان خواستم چشمان خود را ببندند و فکر کنند.

• انتظار دارند در مسیر رویایی باغ با چه مسایلی روبرو شوند؟
• دوست دارند چه موجوداتی را ببینند و انتهای مسیر را توصیف کنند؟  در بیان تجربه‌ی پرنده نگری نکات مهمی نهفته است،آیا شما می توانید به چند مورد آن اشاره کنید؟

آشنایی با قوانین طبیعت، تخیل ورزی، تماشا کردن، پایبندی به قوانین طبیعت، درک طبیعت و درگیری حواس پنجگانه از نکات مهم در پرنده نگری می‌باشد که نوید بخش زندگی است. در بیشتر موارد کودک در حال آموزش است و در ذهن خود ابهامات و چالش‌ها را با ابزارکاوش، پرس و جو و مشاهده، حل و فصل می‌کند.

لین تامسون نویسنده کتاب پرنده نگری با ییتس(خاطرات یک مادر) می‌گوید: “گاهی فکر می‌کنم هدف از پرنده نگری دیدن پرندگان نیست، بلکه پرورش صبر است. هربار که بیرون می‌رویم، توقع داریم چیزی ببینیم، شاید حتی گونه ای که تا به حال ندیده ‌ایم؛ که دیدنش وجود مارا پرنور می‌کند. اما اگر این اتفاق نیوفتد، ما باز هم آکنده از نور به خانه باز خواهیم گشت.

با پرنده نگری در فصول مختلف، کودکان در ذهن کنجکاو خود به فکر فرو می روند که چگونه این پرندگان  این سفیران حیات با جثه های کوچک قادر خواهند بود مسافت های زیادی را طی کنند و خسته نشوند؟

کجا می خوابند؟

و…

با تماشا کردن رفتار پرندگان در هنگام خطر، لانه سازی، آموزش به جوجه هایشان در هنگام پرواز، دقت در اندازه، رنگ، نوع صدا شباهت‌ها و تفاوت ‌ها را می‌یابند و در ذهن خود استدلال می‌‌کنند.

     

   بهار1401، سار، آماده سازی برای لانه، پارک شهر، عکس از فرزانه فروتنی

 

چرا در “پرنده نگری” از واژه ی تماشا کردن استفاده می کنیم؟

عمل دیدن واكنشی طبیعی و خود به خود است، كه عضو بینایی در مقابل انعكاس نور از خود نشان میدهد، در حالی كه انسان عمل نگاه كردن یا تماشا کردن را به طور ارادی و برای هدفی خاص انجام می‌دهد. در عمل دیدن انسان به طور طبیعی رنگ، شكل،‌ جهت، بافت، بعد و حركت اشیاء را بوسیله پیام های بصری دریافت می‌كند.

در تماشا كردن علاوه بر دیدن اشیاء به روابط و تناسبات بین آنها دقت می‌كند.

عمل دیدن یك امر كاملا طبیعی است، ما همه روزه چیزهای بسیاری را می‌بینیم، اما هنگامی كه دقیقا به اندازه، تناسبات، كاربرد و سایر جوانب چیزی كه به آن می‌نگریم، توجه می‌کنیم، این عمل نگاه كردن است، با توجه به توضیحات فوق می‌توان گفت كه تماشا كردن عملی متعالی‌تر و عمیق‌تر از دیدن است.

فعالیت‌هایی برای علاقه مندکردن کودکان به پرنده نگری و طبیعت

• لذت بخش کردن پرنده نگری با بازی

استفاده از بازی‌ها و سرگرمی‌های متفاوت در فرآیند پرنده نگری می تواند کودکان را به این رشته علاقه مند نماید..

یکی از این بازی‌ها، بازی بگرد و پیدا کن که طراحی آن به دست تسهیلگر است. مثلا می‌توان عکس‌های نصفه نیمه‌ای از پرندگانی که آن روز تماشا کرده‌اند را به آنها نشان داد در حالیکه کودکان باید حدس بزنند نام پرنده چیست وچگونه دیده شده است.

• کشیدن و ساختن اجزا و فرم پرندگان با عناصر طبیعی در طبیعت

کشیدن شکل پرنده بر روی زمین با عناصر طبیعی مثل برگ خشک، پوست میوه های سالمی که خورده شده، چوب، سنگ و ساختن لانه های آنها در جایگاه پرنده، آموزشی پایدار را برای کودکان به ارمغان می‌آورد.

• لذت بخش کردن پرنده نگری با قصه خوانی و نمایش

خواندن داستان از کتاب هایی مانند کلیله و دمنه، شاهنامه که شخصیت آنان پرندگان و دیگر حیوانات هستند و اجرای نمایش در دل طبیعت با صحنه پردازی وتصویرسازی انجام شده و داستان پردازی از شکل های کشیده شده باعث رشد تخیل، بروز خلاقیت و اثر بخشی سفر برای کودک می‌باشد.

• خیال ورزی در طبیعت

جان کلیال، نقاش اهل آفریقای جنوبی می‌گوید:

“ما باید به کودکانمان بیاموزیم که کره‌ی زمین را بو کنند، باران را مزه کنند، باد را لمس کنند، طلوع و غروب  خورشید را بشنوند و رشد دیگر موجودات را ببینند.”

در راستای جمله ذکر شده می‌توان گفتگویی درباره مزه‌ی باران، صدای طلوع و غروب خورشید، بوی کره‌ی زمین و کشیدن نقاشی های تخیلی از این دست را که تخیل کودکان را رشد می دهد و حواس پنجگانه را به نوعی متفاوت درگیر می‌کند و باعث بروز خلاقیت می‌شود را در فرآیند پرنده نگری ترکیب کنیم و از کودکان بخواهیم منطقه ای را که در آن زندگی می‌کنند از نگاه یک پرنده طراحی کنند.

• سرگرم کردن کودکان با ساخت کاردستی در پرنده نگری

استفاده از مواد دور ریزی مانند بطری ها، پارچه ها، دکمه و… همراه با تشویق کودکان به ساخت لانه پرندگان سفیران حیات از نگاه یک معمار، فرایندپرنده نگری را جذاب تر خواهد کرد.

• انجام فعالیت های انگیزشی توسط کودکان و  نوجوانان

* برنامه ریزی در جهت برگزاری اردوهای تفریحی و آموزشی

* طراحی نقشه (کروکی) متفاوت برای مهاجرت پرندگان در نقشه جهان

* طراحی جهت های جغرافیایی (شمال، جنوب،شرق، غرب) با علایم دیگر

* گوش دادن به صدای طبیعت با چشمان بسته

* انجام حمام جنگل (پیاده روی متفکرانه در جنگل)

* تخیل ورزی و خلاقیت درباره اینکه چگونه صدای نجات یک پرنده ی در حال انقراض شوند و با آن صدا با دیگران صحبت کنند.

• معرفی انجمن‌ها و باشگاه‌های پرنده نگری و حیات وحش

عضویت در باشگاه‌های تخصصی و انجام کارهای داوطلبانه برای یادگیری و تعامل بیشتر با افراد متخصص، مسیری متفاوت و سرشار از یادگیری و تجربیات منحصر به فرد برای کودکان و نوجوانان به همراه دارد.

• اهمیت دادن به روز ملی-جهانی پرنده نگری و حیات وحش

اهمیت دادن به روزهای جهانی و شرکت در همایش ها، مسابقات هنری در این روزها می تواند باعث انگیزه و تشویق کودکان و نوجوانان شود.

 

زمستان1401، قلعه لک لک ها دزفول، خوزستان، عکاس فرزانه فروتنی

کلام آخر

کودکان و نوجوانان ممکن است از همان ابتدا جذب پرنده نگری نشوند. قرار نیست آنها را با بردن در طبیعت خسته کنیم. به یاد داشته باشیم در فرآیند پرنده نگری نکته ای که اهمیت دارد تنوع فضای یادگیری و پرورش جسم و جان با هم است.

دنیای کودکان و نوجوانان دنیای اشتیاق به دانستن و مشاهده است و قوای جسمی و روحی در منتهای توانایی قرار دارد.کودکان با تقلید از رفتار ما به ویژه از هم سن و سالان خود می‌آموزند. بهترین کاری که ما در مدرسه ‌ی ایرانی هنر و خلاقیت(سرسرا) می‌توانیم انجام دهیم ایجاد بسترهای شناختی، عاطفی و … در زمینه های متفاوت برای کودکان و نوجوانان و همراهی با خانواده ها برای به ثمر رساندنشان می‌باشد.

ما به شما اولیا و مربیان عزیز پیشنهاد می‌دهیم، در فصل پاییز و زمستان که اقلیم کشورمان مناسب برای مهاجرت پرندگان است با کودک خود سری  به پارک‌‌های شهر و طبیعت روستای خود بزنید و از پرند‌گان بومی و مهاجر عکس بگیرید، به صدای پرند‌گان گوش بسپارید و از پرنده ای خیالی  که صدای آنرا شنیده اید نقاشی کنید و برای مدرسه‌ ایرانی هنر و خلاقیت ارسال کنید.

در انتها از شما دعوت می‌کنیم که با کودکان خود فیلم آماده شده‌ی زیر را مشاهده بفرمایید.

نوش نگاهتان

نگارنده: فرزانه فروتنی، پاییز1402

 

1-پیترکان، استفن کلرت_کودک و طبیعت ترجمه: عبدالحسین وهابزاده_آرش حسینیان_انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد

2- پرویز بختیاری _پرنده نگری_انتشارات مهکامه_چاپ سوم

3-ایمان ابراهیمی _مهاجرت پرندگان_انتشارات نقش مانا_چاپ اول

https://www.amazon.com/Birding-Yeats-Memoir-Lynn-Thomson/dp/177089389X

https://www.iranianbirdingclub.com