خلاقیت و نقش آن در اصلاحات آموزشی
اصلاحات چیست؟
اصلاحات آموزشی به دنبال بهبود ساختارهای بزرگ و کوچک آموزش است. همان طور که از کلمه اصلاحات پیداست، کمبود، کاستی یا انحرافی در ساخت و بافت آموزش هست که باید رفع شود. اصلاحات بنا بر متولیان و حامیانش شکل‌‌‌های تند و اساسی یا نرم و سطحی خواهد داشت.
در همه اصلاحات تغییراتی کم یا زیاد دیده می‌شود اما ممکن است در تحولات انقلابی و بنیادافکن، تغییرات کم مطلوب نباشد یعنی هدف اصلی زیرورو کردن ساختارهای موجود باشد. به طور معمول، عرض از اصلاحات این معنی نیست.
در آموزش و پرورش، کلمه اصلاحات یا اصلاحات آموزشی مفهومی پر تکرار و بسامد است که گروه‌ها و جریان‌های مختلف هر کدام از آن به نفع خود استفاده می‌کنند. کمتر پیش می‌آید که کسانی به دنبال اصلاحات نباشند هر چند منظورشان در نهایت حفظ وضع موجود یا تداوم آن با کمترین تغییر باشد.
اصلاحات آموزشی در ایران
در ایران نیز مفهوم اصلاحات آموزشی به طور مستقیم یا غیر مستقیم در نیم قرن اخیر بیش از قبل قابل مشاهده است. یکی از اولین کسانی که درباره نقد آموزش و پرورش کشور کتابی تألیف کرد و نگرانی‌های خود را توضیح داد، صمد بهرنگی است. او در کتاب کندوکاو در مسائل تربیتی ایران به شرح مسائلی پرداخت که بعضی از آن‌ها را می‌توان هنوز در آموزش و پرورش کشور دید.
ما در میان تعددی از مسائل آموزش و پرورش بیشتر به مواردی مثل نابرابری آموزشی، نادیده گرفتن اهمیت تخیل و به حاشیه راندن هنر خواهیم پرداخت.
اصلاحات از نوع وصله پینه‌ای نمی‌تواند مشکل آموزش و پرورش بیمار را حل کند. اصلاحات باید زیربنایی، خلاق و با نگاهی متفاوت و تازه باشد تا موثر واقع شود. وقتی بعضی از مشکلات و نیازهای ما از گذشته تا کنون رفع نشده یعنی مسیر درستی را طی نکرده‌ایم.
آیا اکنون محور آموزش و پرورش ما، رشد شخصیت کودکان است؟ آیا به همه نیازهای عاطفی، شناختی و بدنی و حرکتی کودکان توجه می‌شود؟ آیا با این شیوه‌های رایج و معمول آموزش و پرورشمی‌توان به آینده دانش‌آموزان و جامعه امیدوار بود؟
در این شکل از آموزش، آیا دانش‌اموزان قدرت حل مسائل را پیدا می‌کنند؟ فراتر از حل مسئله، توانایی طرح مسائل است. آیا دانش‌آموزان با آموزشی مبتنی بر محفوظات، قدرت طرح مسائل تازه را خواهند داشت یا فقط می‌توانند در چارچوب آموزش محدود و تکراری خود بیندیشند و عمل کنند؟
اگر برای وضعیتی که در آن قرار داریم نیندیشیم و کار و فعالیت مثبتی انجام ندهیم فردای ما چگونه خواهد بود؟
در کلیپ زیر، مطالبی درباره اصلاحات آموزش و پرورش را می‌شنویم. این بخش، برشی از برنامه زنده اینستاگرامی مدرسه ایرانی هنر و خلاقیت با موضوع ” خلاقیت و نقش آن در اصلاحات آموزشی” است.
اصلاحات آموزشی در کشورهای پیشرفته دنیا
در بعضی از نظام‌های پیشرفته دنیا معمولاً رو شیوه اصلاحات توافقی حاصل می‌شود. این به معنی مداخله همه مردم در امور اجرایی نیست اما از طرف‌های مختلفی مثل دانش‌آموزان، معلمان و والدین نظرخواهی می‌شود. به تعبیر دیگر، اصلاحات از بالا به پایین نیست.
به این ترتیب وقتی گفتگو و با هم اندیشی مبنای حل مسائل قرار می‌گیرد، مشارکتی در مسیر اصلاحات شکل می‌گیرد. تعامل میان نظرهای اندیشمندان و مردم اصلاحاتی دمکراتیک و اصولی را به همراه دارد.
اصلاحات نیازمند متن، سند یا اصول راهنما است اما سندهای مناسب برای تحول و اصلاحات در ساده‌ترین و ملموس‌ترین حالت ممکن هستند. سندهای پر طمطراق و پر از اهداف دست‌نیافتنی و شعارهایی که امکان تحقق ندارند، مسیر اصلاحاحات را مبهم و دشوار می‌کنند.
به عنوان مثال در استرالیا یا بعضی کشورهای دیگر می‌بینیم که ایالت‌های مختلف اسنادی متفاوت دارند یا جزییات به مجریان و معلمان واگذار شده است. در این اسناد، معلم نیز می‌تواند به قدر خود در اجرای اصلاحات نقش‌آفرینی کند.
در کلیپ زیر، مطالبی درباره اصلاحات آموزشی در سیستم‌های آموزشی پیشرفته دنیا را می‌شنویم. این بخش، برشی از برنامه زنده اینستاگرامی مدرسه ایرانی هنر و خلاقیت با موضوع ” خلاقیت و نقش آن در اصلاحات آموزشی” است که طی آن تجاربی از سفر خانم دکتر حسینی به کشورهای ژاپن، استرالیا و فنلاند بازگو می‌شود.
معلم، قلب اصلاحات آموزشی
هیچ مسیر اصلاحی آموزشی، بدون توجه خاص به معلمان موفق نخواهد بود. مطالعات و تجارب نشان می‌دهند که معلمان می‌توانند حتی در شرایطی که بعضی از عوامل دیگر فراهم نیستند بتوانیم به تغییر و بهبود کیفیت آموزش امیدوار باشیم.
معلمان خلاق با عبور از چارچوب‌های فکری و موانع محیطی می‌توانند تدریسی خلاق داشته باشند و با استفاده از کمترین امکانات، کلاسی خلاق دایر کنند. معلمان وقتی تصمیم می‌گیرند بر محدودیت‌ها غلبه کنند می‌توانند.
تجاربی از مشاهده مدارس فنلاند
موفقت آموزشی در کشورهایی مثل فنلاند فقط به علت برخورداری از امکانات نیست. این به معنی نادیده گرفتن نقش امکانات و داشتن زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی برای پیشرفت نیست بلکه منظور این است که برنامه درسی و معلم خلاق نقشی غیر قابل انکار دارند.
در مدارس فنلاند، برنامه درسی مبتنی بر هنر و دست‌ورزی است. بچه‌ها با نخ و سوزن و کاموا، با هنرهای دستی، در مدرسه در حال زندگی کردن و کسب تجاربی برای زندگی آینده هستند. به جای حفظ مطالب کتب درسی، در عمل و در زندگی واقعی می‌آموزند و یاد می‌گیرند.
آیا این فعالیت‌ها، متکی به امکانات ویژه‌ای است که ما کاملاً از آن محرومیم؟
خلاقیت چیست؟
در گذشته خلاقیت یا نبوغ را تنها مختص عده‌ای خاص می‌دانستند. امروز این نظریه منسوخ است. دست کم می‌توان ادعا کرد که خلاقیت عام متعلق به همگان است.
همه انسان‌ها از موهبت خلاقیت برخوردارند. اگر آموزش یا آموزشگران – شامل معلم، مادر، پدر یا جامعه- کار خودشان را درست انجام دهند و سرکوبگر استعداد و قوای درونی کودکان نباشند آنان خلاقیتی شکوفا خواهند داشت.
به عبارتی خلاقیت، متفاوت دیدن امور است. خلاقیت جور دیگر دیدن و متفاوت اندیشیدن است. برای داشتن یک محیط آموزشی خلاق در خانه یا مدرسه، تنها امکانات نیستند که تعیین کننده‌اند بلکه خلاقیت راهگشای افق‌های بسته است. خلاقیت، از امید و اعتماد به توان خود آغاز می‌شود: ما خلاقیم، پس هستیم!
امید خلاق
ما نمی‌خواهیم چشم‌هایمان را بر فقدان امکانات کافی در مدارس ببندیم. ما نباید شکاف‌های آموزشی را نادیده بگیریم اما می‌خواهیم از امیدی خلاق سخن بگوییم. امید خلاق، یعنی در عین دیدن بدی‌ها، زشتی‌ها و کمبودها خوشبینانه به توان و قدرت انسان خلاق بنگریم. برای ساختن راهی موثر برای یادگیری بهتر، شادتر، تعاملی‌تر تلاش کنیم.
در فضایی پر از امکانات مادی نیز ممکن است آموزش تهی از تعامل و تبادلات عاطفی و فکری باشد. پس محرومیت فقط نا‌برخورداری از امکانات نیست، هر آموزشی خالی از برانگیختگی و شوق به یادگیری، محرومانه است.
بیاییم در کلاس، مدرسه و خانه‌هایمان هنر و خلاقیت را جدی بگیریم. مثلث تخیل، هنر و خلاقیت را وارد فضای زندگی و زندگی آموزشی کنیم آن وقت ببینیم چه اتفاقات شگفت‌انگیزی می‌افتد. در این صورت حتما رشد متفاوت کودکان ما را ذوق‌زده خواهد کرد.
پی‌نوشت:
این مقاله برگرفته و خلاصه‌ای از برنامه زنده اینستاگرامی برگزار شده با موضوع “خلاقیت و نقش آن در اصلاحات آموزشی” است که در مرداد 1401 در صفحه مدرسه ایرانی هنر و خلاقیت(Artcreativityschool) برگزار شد. برای دیدن فیلم کامل آن به لینک زیر، آپارات ما مراجعه کنید:
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.